काठमाडौं । भारतमा जन्मिएका बेलायती उपन्यासकार सलमान रुस्दीमाथि न्यूयोर्कमा एक कार्यक्रमका क्रममा छुरा प्रहार भएको छ । रुस्दी गम्भीर घाइते भएका छन् र उनको शल्यक्रिया गरिएको छ।
भेन्टिलेटरमा उपचाररत उनको स्वास्थ्य अवस्था नाजुक छ भने एउटा आँखा गुम्ने खतरा रहेको छ । पटकपटकको चक्कु प्रहारबाट उनको फोक्सोमा क्षति पुगेको ।
पाँच दशकदेखि साहित्यको क्षेत्रमा सक्रिय रुस्दीले आफ्नो कामको लागि धम्की र मृत्युको चेतावनीको सामना गर्नुपरेको थियो।
७५ वर्षीय सलमान रुस्दीका धेरै पुस्तकहरु निकै लोकप्रिय भएका छन् । जसमा सन् १९८९ मा बुकर अवार्ड प्राप्त गरेको उनको दोस्रो पुस्तक ‘मिडनाइट चिल्ड्रेन’ समावेश छ ।
तर सन् १९८८ मा आएको उनको चौथो उपन्यास सबैभन्दा विवादास्पद कृति हो । उक्त उपन्यासलाई लिएर विश्वभर असाधारण हंगामा भएको थियो।
सलमान रुस्दीलाई ज्यान मार्ने धम्की दिइएको थियो । आफ्नो ज्यान जोगाउन उनलाई लुकेर बस्नुपरेको थियो । बेलायती सरकारले सलमान रुस्दीलाई प्रहरी सुरक्षाको व्यवस्था पनि गरेको थियो ।
सलमान रुस्दीको यो उपन्यासले मुस्लिमहरूलाई चोट पुर्यायो। अवस्था यस्तो बन्यो कि इरान र बेलायतले कूटनीतिक सम्बन्ध समेत तोडेका थिए । यद्यपि सलमान रुस्दीलाई पश्चिमा मुलुकबाट समर्थन मिलिरहेको थियो । मुस्लिम कट्टरपन्थीहरूले लेखक रुस्दीलाई दिइएको धम्कीको पश्चिमा बुद्धिजीवी र साहित्यकारहरूले आलोचना गरे।
हत्याको फतवा
पुस्तक प्रकाशनको एक वर्षपछि सन् १९८९ मा इरानका सर्वोच्च नेता आयतोल्लाह रुहोल्लाह खामेनीले सलमान रुस्दीको हत्याको आह्वान गर्दै फतवा जारी गरे।
भारत स्वतन्त्र हुनुभन्दा दुई महिनाअघि मुम्बईमा जन्मिएका सलमान रुस्दीलाई १४ वर्षको उमेरमा अध्ययन गर्न बेलायत पठाइयो । पछि उनले किंग्स कलेज, क्याम्ब्रिजबाट इतिहासमा औपचारिक अध्ययन पूरा गरे ।
उनी बेलायती नागरिक बने र बिस्तारै इस्लामबाट टाढा हुन थाले । उनले केही समय अभिनेताको रूपमा पनि काम गरे । पछि उनी विज्ञापनको क्षेत्रमा आए र कपिराइटरको भूमिकामा काम गरे। यससँगै उनले उपन्यास पनि लेखिरहे ।
उनको पहिलो पुस्तक ‘ग्राइमस’ ले खासै सफलता पाउन सकेन। यद्यपि केही आलोचकहरूले उनको लेखन क्षमतालाई पहिचान गरेका थिए ।
रुस्दीले आफ्नो अर्को पुस्तक ‘मिडनाइट चिल्ड्रेन’ लेख्न पाँच वर्ष लगाए। यसले बुकर पुरस्कार प्राप्त गर्यो र पुस्तक विश्वभर लोकप्रिय भयो। उक्त पुस्तक पाँच लाख भन्दा बढी प्रति बिक्री भयो ।
रुस्दीको ‘मिडनाइट चिल्ड्रेन’मा भारतको बारेमा कथा थियो, तर दुई वर्षपछि आएको उनको तेस्रो उपन्यास ‘शेम’ पाकिस्तानको बारेमा थियो। चार वर्षपछि उनले निकारागुआमा आफ्नो यात्राको बारेमा ‘जगुआर स्माइल’ लेखे।
भारतको पहिलो प्रतिबन्ध
‘द सटानिक भर्सेस’ सेप्टेम्बर १९८८ मा प्रकाशित भएको थियो। उक्त किताबले उनको जीवनलाई खतरामा धकेलिदियो । मुस्लिमहरूको एक समूहले यस अतियथार्थवादी, उत्तरआधुनिक उपन्यासलाई ईश्वरनिन्दक ठाने र यसको विरुद्ध व्यापक विरोध प्रदर्शन गरे।
यस उपन्यासलाई प्रतिबन्ध लगाउने पहिलो देश भारत थियो। पुस्तक प्रकाशन भएको एक महिनामै भारतमा प्रतिबन्ध लगाइएको थियो । त्यतिबेला भारतमा राजीव गान्धीको सरकार थियो ।
पुस्तक आयातमा प्रतिबन्ध लगाए पनि सँगै राख्न अपराध थिएन । त्यसपछि पाकिस्तान र अन्य धेरै इस्लामिक देशहरूले यसलाई प्रतिबन्ध लगाए। उक्त पुस्तकलाई दक्षिण अफ्रिकामा पनि प्रतिबन्ध लगाइएको थियो ।
यद्यपि, यो उपन्यासलाई धेरै विधामा प्रशंसा पनि गरिएको थियो र यसलाई ह्वाइटब्रेड पुरस्कार पनि दिइएको थियो । तर पुस्तकको विरोध बढ्दै गयो र दुई महिनापछि यसको विरोधमा सडकमा प्रदर्शन हुन थाल्यो ।
मुस्लिमहरूले यो उपन्यासलाई इस्लामको अपमानको रूपमा हेरिरहेका थिए। मुस्लिमहरूको विरोध धेरै कुरामा थियो, तर दुई वेश्या पात्रको बारेमा विशेष विरोध थियो। तिनीहरूको नाम पैगम्बर मुहम्मदका दुई पत्नीहरूको नामसँग हुबहु थियो ।
जनवरी १९८९ मा, ब्राडफोर्डका मुस्लिमहरूले पुस्तकको प्रतिहरू जलाए। पुस्तक बेच्ने समाचार एजेन्सी डब्ल्यूएच स्मिथले पुस्तक प्रकाशन गर्न बन्द गरे। यसैबीच, रुस्दीले ईश्वरनिन्दाको सबै आरोप अस्वीकार गरे।
मुम्बईमा भएको दंगामा १२ जनाको मृत्यु
फेब्रुअरी १९८९ मा मुस्लिमहरूले रुस्दीविरुद्ध मुम्बईमा ठूलो विरोध प्रदर्शन गरे। यस प्रदर्शनमा प्रहरीले चलाएको गोली लागेर १२ जनाको मृत्यु भएको थियो भने ४० भन्दा बढी घाइते भएका थिए ।
सन् १९८९ को फेब्रुअरीमा तत्कालीन भारत प्रशासित कश्मीरमा द सटानिक भर्सेसको विरोधमा प्रदर्शन गरिरहेका मानिसहरू र प्रहरीबीचको झडपमा तीन जनाको मृत्यु भएको थियो भने सयभन्दा बढी घाइते भएका छन् ।
यसै क्रममा पाकिस्तानको इस्लामावादस्थित अमेरिकी सूचना केन्द्र बाहिर प्रदर्शनकारी भीड र प्रहरीबीच भएको हिंसात्मक झडपमा ६ जनाको मृत्यु भयो भने ८३ जना घाइते भएका छन् । उक्त भीडले अमेरिकामा पुस्तकमाथि प्रतिबन्ध लगाउन माग गरेको थियो ।
सन् १९८९ मा इरानका सर्वोच्च नेता अयातोल्लाह खामेनीले रुस्दीको हत्याको आह्वान गर्दा दिल्लीको जामा मस्जिदका शाही इमाम अब्दुल्ला बुखारीले पनि उनलाई समर्थन गर्दै रुस्दीको हत्याको लागि आह्वान गरे।
इरान र पश्चिमी देशबीच तनाव
यसै क्रममा इरानमा भएको प्रदर्शनमा बेलायती दूतावासमा आक्रमण भएको थियो । रुस्दीको हत्या गर्नेलाई पुरस्कार पनि घोषणा गरिएको थियो । त्यति नै बेला तनावपूर्ण समयमा बेलायतका केही मुस्लिम नेताहरूले संयमको लागि अपील गरिरहेका थिए, अरूले अयातोल्लाह खामेनीलाई समर्थन गरिरहेका थिए। अमेरिका, फ्रान्स र अन्य पश्चिमी देशहरूले रुस्दीको हत्याको धम्कीको आलोचना गरेका छन्।
विश्वभर विरोध र इरानले हत्याको फतवा जारी गरेपछि रुस्दी आफ्नी श्रीमतीसँग लुकेर बसेका थिए। मुस्लिम धर्मावलम्बीहरूलाई चोट पुर्याएकोमा गहिरो दुःख प्रकट गर्दै उनले माफी मागेका थिए। यसको बावजुद अयातुल्लाहले फेरि उनको हत्याको फतवा जारी गरे।
रुस्दीको पुस्तक प्रकाशक पेन्गुइन वाइकिंगद्वारा प्रकाशन गरिएको थियो। प्रकाशकको लन्डन कार्यालय बाहिर प्रहरी तैनाथ गरिएको थियो भने न्यूयोर्कको कार्यालयमा पनि धम्की आएको थियो।
तर, किताब एट्लान्टिक महासागरको दुवैतर्फ अर्थात् अमेरिका र युरोपमा निकै लोकप्रिय भयो । मुस्लिमहरूको चरम प्रतिक्रिया विरुद्धको प्रदर्शनलाई युरोपेली देशहरूले समर्थन गरे र लगभग सबै युरोपेली देशहरूले इरानबाट आफ्ना राजदूत फिर्ता गरे।
अनुवादकको हत्या
उक्त पुस्तकको विषयवस्तुका कारण लेखक सलमान रुस्दीले मात्रै धम्कीको सामना गर्नुपरेको थिएन ।
जापानी भाषामा पुस्तक अनुवाद गर्ने अनुवादकको शव जुलाई १९९१ मा टोकियोको उत्तरपूर्वी विश्वविद्यालयमा फेला परेको थियो।
प्रहरीका अनुसार अनुवादक हितोसी इगाराशीलाई सुकुबा विश्वविद्यालयको कार्यालय बाहिर धेरै पटक छुरा प्रहार गरी मृत्युका लागि छोडिएको थियो । उनी त्यहाँका सहायक प्राध्यापक पनि थिए ।
जुलाई १९९१ मा पुस्तकको इटालियन अनुवादक एटोरो क्याप्रियोलोलाई मिलानमा उनको अपार्टमेन्टमा हमला गरियो । यद्यपि उनी आक्रमणबाट बच्न सफल भए ।
१९९८ मा इरानले रुस्दीको हत्याको लागि आह्वान गरेको फतवा फिर्ता लियो।
बीबीसी हिन्दीबाट ।
